Format: Default

trán tôi đã từng nhăn

và ưu tư của cuộc đời đã về ghi dấu chân nặng nề

trên khoảng trời mai ấy

nhưng trẻ thơ tâm hồn tôi hôm nay trở lại

hoa lá về trên nụ cười buông thả

vô tình xóa mờ những nếp nhăn đi

như mưa chiều nay xóa đi những dấu chân trên bãi vắng – qua một chu kỳ

tôi đi giữa rừng chông gai như đi giữa vườn kỳ hoa dị thảo

đầu cất cao, nụ cười ngày xưa còn đó

những vần thơ đã nở trong tiếng gào súng đạn

nước mắt ngày xưa khóc nắng quái chiều hôm trên chiến trường vàng vọt

bỗng đã trở thành mưa; tiếng mưa rơi êm êm trên mái lá

quê hương tuổi thơ thầm gọi tôi về

mưa xóa đi bao tâm tư sầu muộn

tôi vẫn còn – nụ cười chiều nay bình lặng,

trái ngọt chín trên cây rừng cay đắng

ôm xác em thơ, tôi băng qua ruộng lúa quê hương đêm nay

đất mẹ sẽ gìn giữ em

để trên bãi cỏ xanh non, sáng mai này em sẽ luân hồi thành những bông hoa mới

những bông hoa cười trầm lặng trong bình minh đồng nội

giờ phút này em có còn khóc đâu – qua một đêm dài thăm thẳm sâu

sáng nay tôi quỳ trên bãi cỏ xanh khi trông thấy

những bông hoa mang nụ cười huyền diệu

thông điệp của hy sinh của trầm lặng quả đã tới nơi rồi.

Đây là một bài thơ rất được phổ biến trong giới nhân bản và tôn giáo Tây phương. Bài này đã được Thầy tự tay dịch ra Anh ngữ, vào khoảng năm 1965. Tổ chức F.O.R đã in bài thơ này trong một thiệp chúc giáng sinh. Bản dịch tiếng Anh đã được nhạc sĩ Donald Swann phổ nhạc. Tại đại nhạc hội tổ chức tại Luân Đôn ngày 16 tháng 3 năm 1971, có Thầy tham dự, nhạc sĩ Donald Swann đã trình diễn bản nhạc này. Tại Hoa Kỳ nhạc sĩ Richard Wunder cũng phổ nhạc bản dịch Anh ngữ của bài thơ và ông cũng đã trình diễn bài này với giọng tenor, nghệ sĩ Mary Ellen O’Neil đệm dương cầm trong một đại nhạc hội tổ chức tại Salt Lake City ngày 6 tháng 1 năm 1976. Bài thơ này cũng được nữ sĩ Michèle Chamant dịch ra Pháp văn. Bản dịch này được nhạc sĩ Graeme Allwright phổ nhạc và trình diễn tại rạp Olympia và sau đó đi trình diễn rất nhiều nơi trên đất Pháp trước khi đưa vào đĩa nhạc Questions do nhà Intersong thực hiện năm 1978. 

giờ phút linh thiêng

gió lặng chim ngừng

trái đất rung động bảy lần

khi bất diệt đi ngang dòng sinh diệt

bàn tay chuyển pháp

trong hương đêm tinh khiết

ấn cát tường nở trắng một bông hoa

thế giới ba ngàn đồng thanh ca ngợi Văn Phật Thích Ca

giờ phút linh thiêng

đóa bất diệt nở ngay giữa vườn hoa sinh diệt

nụ giác ngộ hóa thành muôn thi thiết

ngài về đây học tiếng nói loài người

đêm nao

từ trời Đâu Suất nhìn về

chư thiên thấy địa cầu quê hương tôi sáng hơn vì sao sáng

và tinh tú muôn phương chầu về

cho đến khi vừng đông tỏa rạng

cho đến khi vườn Lâm Tỳ Ni biến thành chiếc nôi êm chào đón Phật sơ sinh

nhưng đêm nay

từ địa cầu quê hương tôi

loài người mắt lệ rưng rưng

hướng cả về mấy từng trời Đâu Suất

tiếng kêu khóc của sinh linh ngã gục

dưới bàn tay bạo lực căm thù

trong bóng đêm

địa cầu quê hương tôi đã mòn mỏi trông chờ

giờ mầu nhiệm để vô biên hé mở

cho bóng tối tan đi với niềm lo sợ

cho hội Long Hoa về

để pháp âm tiếp nối bằng lời ca tiếng hát em thơ

đêm nay xin mười phương trăng sao chứng minh

cho địa cầu quê hương tôi dâng lời cầu nguyện

cho Việt Nam khói lửa

cho Việt Nam điêu linh

cho Việt Nam, quằn quại đắm chìm trong máu lệ,

sớm vùng dậy trong đau thương thế kỷ

để biến thành chiếc nôi êm đón chào Từ Thị

thêm một lần hoa nở Phật sơ sinh

đêm nay cầu cho khổ đau trái kết hoa thành

cho sinh diệt đi ngang dòng pháp thân bất diệt

cho suối tình thương chảy tràn trên vạn lòng tha thiết

để loài người học tiếng nói chân như

để tiếng nói trẻ thơ thành giọng chim ca.

Bài này tôi thuộc lòng vì nó đã được Thầy phổ nhạc và tôi đã hát hàng trăm lần trong các thánh đường Công giáo, Tin Lành. Hơi nhạc của bài này rất trang nghiêm và hùng mạnh. Tại Đại hội Tôn giáo và Hòa bình năm 1974 ở Louvain, hồi ấy có thầy Huyền Quang và Thiện Minh tham dự, tôi đã hát bài này để mở đầu buổi trình diễn của Phái đoàn Phật giáo Việt Nam về cuộc tranh đấu bất bạo động cho hòa bình.

Trên trái đất, cách đây hai ngàn năm trăm ba mươi năm, một đức Phật đã ra đời, đó là đức Thích Ca. Sự xuất hiện của ngài được miêu tả như là bất diệt đi ngang dòng sinh diệt, gây nên sự chấn động bảy lần liên tiếp của trái đất. Trên quê hương đổ nát, tác giả đã cầu nguyện cho những khổ đau Việt Nam được thành hoa, kết trái, cho sinh diệt đi ngang dòng pháp thân bất diệt để đất nước điêu linh này biến thành một chiếc nôi mới chào đón một đức Phật mới, đó là đức Di Lặc Từ Thị. Tôi rất ưa hình ảnh đức Phật giáng trần để học tiếng nói loài người, cũng như hình ảnh loài người bập bẹ học nói tiếng chân như, và một sáng mai nào đó tiếng nói trẻ thơ nghe như tiếng chim ca…

Bản dịch Anh văn của bài thơ này đã được tổ chức Fellowship of Reconciliation in trong một thiệp chúc Noel cùng với một bức tranh của họa sĩ Võ Đình. Bức tranh này anh Võ Đình vẽ để tặng tổ chức F.O.R, hiện còn được trưng bài tại Nyack, New York.

cho tương lai

một khoanh trời loáng bạc

cánh phụng hoàng vươn

vút cao trời lồng lộng!

sóng bạc níu chân cầu

ánh sáng gọi dậy đàn chim non

chỗ trú ẩn năm xưa

nay là nơi tiễn em

trở về với

chốn sông dài biển rộng.

cái gì sẽ xảy ra khi Sắc chạm phải Không

và cái gì sẽ xảy ta khi tưởng đi vào phi tưởng?

kẻ trượng phu ơi hãy ở lại cùng tôi quan sát:

hai tên hề Sinh Tử đang cùng nhau bày trò

ảo thuật trên sân khấu thế gian

mùa thu lá chín, lá bay

vàng đỏ diễn phô, đầy trời ngoạn mục

đã từ bao lâu cành nâng niu nắm giữ

sáng hôm nay cành buông: lá hồng theo gió bay đi

           đèn đã treo cờ đã giăng

           đêm hội trăng rằm đủ mặt

bậc trượng phu ơi còn đợi gì?

vầng sáng trên cao chưa tắt

đêm nay trời không một gợn mây

đèn lửa hỏi thêm phiền

lo chi chuyện cơm nước

ai tìm, mà ai được?

cùng trăng vui suốt đêm.

Hai câu “đèn lửa hỏi thêm phiền, lo chi chuyện cơm nước” gợi nhớ tới hai câu của thiền tổ Liễu Quán:

tảo tri đăng thị hỏa

phạn thục dĩ đa thì.

(nếu sớm biết đèn là lửa

cơm chín đã lâu rồi.)

“Chuyện cơm nước” ở đây chắc hẳn là chuyện công phu thiền quán, “Sắc chạm phải Không” thì cũng như matière chạm phải anti-matière, cái gì sẽ xảy ra. Sinh và Tử, Sắc và Không, Tưởng và Phi Tưởng đều là hiện tướng. Xin các bạn tham khảo lại bài Một mũi tên rơi hai cờ ảo tượng và bài Hãy gọi đúng tên tôi.

1. Người anh em (da nâu) của tôi đói. Địa ngục sát ngay một bên. Tôi ngẩn ngơ ngơ ngẩn làm sao, để cho ông chiếm mất miếng thịt bò.
2. Người anh em (da vàng) của tôi khốn cùng. Đứa con anh buổi sáng không có củ khoai vào bụng, xỉu ngất trên ghế nhà trường. Tôi còn lo tranh đấu để chủ nhà đừng tăng tiền nhà, thì ông đã trang bị được máy mới rồi, và tôi thất nghiệ
3. Người anh em (da đen) của tôi thiếu ăn mà không ngớt sinh con nở cháu, anh ơi, sinh ra nhiều quá cơm gạo đâu mà nuôi. Nhưng anh biết làm sao? Người vợ không có sữa có cơm, ẵm con bỏ bên vệ đường, hy vọng có người động tâm đem về nuôi dưỡng. Mười hai triệu trẻ em chết đói tại các nước chậm tiến mỗi năm. Tôi ngày đêm tranh đấu để tăng đồng lương smic. Tôi ngày đêm tranh đấu để chống giá sinh hoạt vọt Thì giờ đâu mà lo lắng cho người anh em khốn khổ.
4. Người anh em (da trắng) của tôi làm 3 x 8, ăn ngủ thất thường, từ nhà máy về nổi đóa đập vợ la con. Địa ngục là ngay đây. Chúng tôi bận tranh đấu ngay tại nơi này, thì giờ đâu lo cho người anh em chúng tôi nơi khác?
5. Ông bảo vì quyền lợi quốc gia, không thể ngưng đà phát triển kinh doanh. Ông muốn thu dụng tôi vào xưởng chế tạo đạn bom cung cấp về các nước A, Phi chậm tiế Tôi thất nghiệp, đói mèm, thiếu điều đưa tay cho ông ràng trói. Người anh em tôi bên đó thiếu gạo thiếu cơm, nào phải cần đạn cần bom để tương tàn tương hại?
6. Vì tôi ngẩn ngơ ông đã chiếm mất miếng thịt bò. Vì tôi ngần ngơ, ông đã chiếm cái TV mầu, chiếc xe Mustang, ngôi nhà nghỉ mát bên bờ biể Ông bảo tôi muốn có nhà có TV có xe hơi không khó; chỉ cần ký giấy làm việc chung thân. Tôi đã bị ràng buộc nhiều rồi, không dám theo ông đi vào mê lộ. Ông bảo tôi gàn dở, phận ốc gánh cái vỏ cứng của mình chưa nổi mà cứ nghĩ chuyện đỡ núi Thái Sơn.
7. Vốc hạt có thể đem cứu đói người anh em tôi, ông đã dùng chế tạo nên miếng thịt bò. Đống thịt bò đã cao bằng trái núi. Trái núi che khuất mặt trời, không thấy người thương. Vốc hạt có thể đem cứu mạng đứa bé giờ này đang nằm thiêm thiếp ở Ethiopie, đã đem làm thành chai rượu. Rượu tưới lên đống thịt bò. Máu tưới trên người đồng loại. Ngày nào tôi tháo được trái tim, tôi sẽ nắm được phần thắng trong tay.

Tôi không hiểu những tình cảm trong bài thơ này có thể được diễn tả bằng thơ lục bát hay những loại thơ khác hay không. Miếng thịt bò trong xã hội Tây phương là tượng trưng cho cuộc sống dễ thở. Anh mà nghèo chị mà nghèo thì mỗi tuần chỉ ăn thịt được một lần.

Francois Perroux, giáo sư tại Collège de France và là giám đốc Viện Toán học và Kinh tế học thực hành tại Paris có nói rằng nội một việc các nước Tây phương bớt ăn thịt và uống rượu cũng đủ thay đổi số phận của các nước chậm tiến.[1]

Hoa Kỳ và Âu châu sản xuất lúa mì rất nhiều, nhưng dân chúng các quốc gia Á Phi vẫn đói vì phần lớn lúa gạo là để nuôi bò và để làm rượu. Tôi đã từng gặp những người trẻ ở Đan Mạch và Hòa Lan từ chối ăn thịt và uống rượu vì lý do đó. Tôi cho những người trẻ đó là những người giác ngộ và có tâm từ bi. Thầy nói: “chỉ có sự giác ngộ mới cứu được nhân loại…”, tôi cũng tin như vậy. Nhưng mà sự thách thức lớn lao quá. Những người nghèo và những người thất nghiệp chưa tìm được con đường giải thoát cho họ, lấy thì giờ đâu để lo cho người anh em Á Phi. Họ còn bị trăm ngàn cạm bẫy chờ đợi: mua crédit để chung thân làm nô lệ, chấp nhận một guồng máy kinh tế nuôi dưỡng chiến tranh lại các nước chậm tiến. Nếu không có con mắt giác ngộ, nếu không có con tim biết cảm, biết thương cho thân phận người đồng loại thì sớm muộn gì cũng đưa cuộc đời mình vào những thứ cạm bẫy chung thân đó.

Trong bài thơ trên đây tôi tưởng các danh từ smic và 3 x 8 cần được giải thích. Smic là lương tối thiểu của công nhân tại Pháp (salaire minimum de croissance). 3 x 8 là thời gian làm việc của một số thợ thuyền tại các nhà máy mà ông chủ không muốn cho máy ở không. Tuần này làm từ 5 giờ sáng đến 1 giờ trưa, tuần tới làm từ 1 giờ trưa đến 9 giờ tối và tuần tới nữa từ 9 giờ tối đến 5 giờ sáng. Ba lần tám giờ và trở lại như cũ. Những người làm 3 x 8 ăn ngủ và làm việc thất thường cho nên rất “quạu”, dễ đánh lộn với bạn bè và vợ con. Nhưng nếu họ không chấp nhận giờ giấc đó thì họ mất việc.

[1] “On sait qu’une réduction de la consommation de viande et de l’alcool dans les pays developpés changerait le sort des pays en voie de développement.” F. Perroux, Encyclopedie Universalis.

từ khoáng, từ khí, từ sương

từ tâm linh

từ những giới tử du hành giữa các tinh vân đi mau bằng ánh sáng

em đã tới đây, đôi mắt xanh tỏa rạng

vô thỉ và vô chung đã cùng vạch đường đưa lối em sang

trên đường đi em bảo em đã trải qua muôn triệu kiếp luân hồi sinh diệt

đã từng làm bão lửa trên không

đã từng đem thân đo tuổi núi tuổi sông

làm cỏ làm cây

làm sinh vật đơn tế bào

làm đóa hoa diễm tuyệt.

nhưng đôi mắt em nhìn tôi sáng nay

lại chứng minh rằng em chưa bao giờ từng chết

nụ cười kia vẫn mời tôi

tham dự nữa vào trò chơi đã bày ra từ tiền kiếp:

trò chơi đi trốn đi tìm.

hỡi con sâu xanh sáng nay đang uốn mình đo chồi cây – chồi cây non đã mọc suốt một mùa hè năm ngoái

ai cũng bảo em chỉ mới sinh ra trong mùa xuân năm nay. Thực ra, ngươi đã có mặt tự hồi nào?

sao mãi tới phút này mới chịu hiện nguyên hình, đem theo nụ cười trầm lặng?

sâu ơi, mỗi hơi thở của tôi làm tuôn ra hàng vạn tinh cầu

cái rất lớn kia ai hay lại không ngoài cái thân em rất nhỏ

ở mỗi chấm trên thân em đã thiết lập muôn ngàn cõi Phật

và mỗi cái đo của em cần đến thời gian từ vô thỉ cho tới vô chung.

người hành khất năm xưa vẫn còn trên Linh Thứu Sơn

thản nhiên ngồi nhìn mặt trời huy hoàng đang lặn

Gotama! ô hay! ai bảo rằng Ưu Bát Đa La triệu năm mới có một lần nở?

tiếng hải triều kia, có chiếc tai nào chịu lắng mà lại không nghe?

Từ khoảng 1970 trở đi, tôi nhận thấy Thầy chú ý tới các tác phẩm của các khoa học gia như Broglie, March, Heisenberg, Planck, Capra… Thầy nói: “Ngôn ngữ của các nhà khoa học vật lý nguyên tử bây giờ càng lúc càng gần với ngôn ngữ Phật học”. Thầy cũng nói rằng nếu được khai thị, những người này sẽ có thể hiểu được Đại Thừa Phật giáo một cách dễ dàng. Vì vậy gần đây Thầy có dự định viết một cuốn sách nhỏ về Phật học cho họ. Trong bài thơ trên đây, danh từ giới tử không phải để chỉ cho hạt cải mà lại là tiếng dịch của danh từ mésons. Danh từ khí cũng có nghĩa là gaz.

Trong truyện Tố, Thầy thuật rằng bé Thạch Lang từ đá sinh ra. Có lần Thầy cười mà nói rằng tất cả chúng ta cũng đều sinh ra từ đá: từ khoáng, từ khí, từ sương… Đáng lý phải nói là “từ khí, từ khoáng, từ sương...”. Bởi vì theo tôi thì trước hết là có những đám mây bằng gaz vĩ đại rồi sau đó mới có những vì sao…

Tại am Phương Vân, nhiều hôm chúng tôi được đi thăm vườn với Thầy. Ở đây Thầy không bao giờ dùng chất độc hóa học để giết sâu, ốc sên và limaces. Đã có lần tôi thấy Thầy đối xử với những con ốc sên như là đối xử với những đứa con nít. Có lần Thầy để ra mười phút để quán sát một con sâu con, và nếu không muốn cho con sâu đó ăn mất cái chồi cây mới lên, ông dùng một ngọn lá đưa nó ra ngoài đồng cỏ.

Theo Thầy thì từ khi là “khoáng” là “khí” đến nay, ta chưa bao giờ từng chết: nếu chết thì đã không có mặt hôm nay. Mà nếu trong hàng trăm triệu năm qua ta không chết thì làm sao ta lại có thể chết trong mấy năm hoặc mấy chục năm sẽ tới? Các nhà khoa học kia nhận rằng những hạt bụi sương nhỏ bé cũng hàm chứa những vũ trụ nhiệm mầu khôn tả. Sinh diệt chỉ là hiện tướng. Có con mắt siêu việt được hiện tướng thì có thể thấy được đức Thích Ca giờ này còn ngồi trên đỉnh núi. Pháp hội Linh Sơn còn đó. Tiếng giảng kinh Hoa Nghiêm vẫn còn sang sảng. Đó là cái thấy mà con sâu xanh đem lại cho Thầy.

đừng bảo ngày mai tôi đã ra đi

bởi vì chính hôm nay tôi vẫn còn đang tới

hãy ngắm tôi thoát hình trong từng phút từng giây

làm đọt lá trên cành xuân

làm con chim non cánh mềm chiêm chiếp vui mừng trong tổ mới

làm con sâu xanh trên cuống hoa hồng

làm gân viên ngọc trắng tượng hình trong lòng đá.

tôi còn tới để khóc để cười

để ước mong để lo sợ

sự xuất nhập của tôi là hơi thở

nhịp sinh diệt của tôi cũng là tiếng đập một lần của hàng triệu trái tim

tôi là con phù du thoát hình trên mặt nước

và là con chim sơn ca mùa xuân về trên sông đón bắt phù du

tôi là con ếch bơi trong hồ thu

và cũng là con rắn nước trườn đi tìm cách nuôi thân bằng thân ếch nhái

tôi là em bé nghèo Uganda, bao nhiêu xương sườn đều lộ ra, hai bàn chân bằng hai ống sậy

tôi cũng là người chế tạo bom đạn

để cung cấp kịp thời cho các dân tộc Á Phi

tôi là em bé mười hai bị làm nhục nhảy xuống biển sâu

tôi cũng là người hải tặc sinh ra với một trái tim chưa biết nhìn biết cảm

tôi là người đảng viên cao cấp, cầm quyền sinh sát trong tay

và cũng là kẻ bị coi là có nợ máu nhân dân đang chết dần mòn trong trại tập trung cải tạo

nỗi vui của tôi thanh thoát như trời xuân, ấm áp cỏ hoa muôn lối

niềm đau của tôi đọng thành nước mắt, ngập về bốn đại dương sâu

hãy nhớ gọi đúng tên tôi

cho tôi được nghe một lần tất cả những tiếng tôi khóc tôi cười

cho tôi thấy được nỗi đau và niềm vui là một

hãy nhớ gọi đúng tên tôi

cho tôi giật mình tỉnh thức

và để cho cánh cửa lòng tôi để ngỏ

cánh cửa xót thương.

“Đừng bảo ngày mai tôi đã ra đi”, câu này nghe như là tiếng vọng của câu “ngày mai tôi đã đi rồi” trong bài Khứ lai. Theo tôi, bài này diễn tả được cái nhìn siêu ngã, một cái nhìn có thể thiệt sự khơi mở được đại – bi – tâm, như Thầy đã diễn đạt trong Nẻo về của Ý.

Có lẽ bài này cho chúng ta thấy được thế nào là hành động trên lập trường Bát Nhã. Chia ra hai phía thù và bạn để mà tranh đấu, đó chưa phải thực sự là hành động phát xuất từ đại bi tâm. Chúng ta ai cũng có thể thương được con ếch, nhưng ít ai thương được con rắn nước. Con ếch bị con rắn nước nuốt, nhưng chính con ếch cũng không sống được nếu chính nó không nuốt những sinh vật khác nhỏ hơn. Hành động như thế nào để “không ghét cả những kẻ ác” như kinh Bát đại nhân giác dạy mới thật là hành động của người Bồ tát. Kẻ ác kia cũng cần được cứu độ, cũng nằm trong lĩnh vực hóa độ của Bồ tát.

Mỗi một cái tên chỉ nhốt được một mảnh vụn của sự sống. Gọi đúng tên tôi thì tất cả đều lên tiếng một lần. Chỉ có sự thức tỉnh mới mở được cánh cửa của đại bi tâm.

đêm này dù đã về ngôi

hồn thơ vẫn thấy luân hồi thế gian

bút hoa ngàn kiếp không tàn

đuốc thơ còn cháy trên trang sử người

có không mù mịt biển khơi

nẻo về đã rạng chân trời thênh thang

tỉnh say vẫn một cung đàn

lửa anh hào đốt cháy tan đêm sầu

 thơ lên bay vút bồ câu

triều âm chấn động phương nào chẳng nghe?

giấc mơ hồ điệp đi về

biển đông sóng vỗ, kình nghê vẫn còn.

Bài thơ này Thầy viết để tưởng nhớ Vũ Hoàng Chương. Vũ Hoàng Chương là một người đã đem cả thân mạng và sự sống của mình mà tham dự vào cuộc đấu tranh bất bạo động để tranh thủ hòa bình và chống độc tài từ 1963 cho đến 1977. Ông đã từng bị tù tội nhiều lần trong thời gian đó. Đọc tác phẩm Bút nở hoa Đàm của ông, ta thấy được điều này. Ông đã tranh đấu bằng thơ của ông và biến cố lớn nào của cuộc tranh đấu cũng đều được đánh dấu bằng một bài thơ. Ông thật có tinh thần vô úy và phong độ anh hào. Trong bài Bút nở hoa Đàm, ông viết:

ai sẽ là ngươi trong tương lai

một sớm một chiều

vươn tay hái cành hoa thương yêu

làm bút viết?

Đọc tới những câu đó, thầy Nhất Hạnh nói với chúng tôi rằng: “Chính Vũ Hoàng Chương là người đã hái được cành hoa từ bi làm bút viết. Chính ông là người thi sĩ xứng đáng nhất của lịch sử tranh đấu bất bạo động cho hòa bình tại Việt Nam.”

Chỉ một hôm sau khi được chính quyền phóng thích thì thi sĩ mất. Ngày anh về, chị Vũ Hoàng Chương nấu được một nồi bún cho chồng nhưng anh chỉ lùa được vài cọng bún. Chị thuật lại rằng đầu năm 1976, ngày mà cán bộ và công an đến bắt, có tới năm sáu xe và một lực lượng vũ trang hùng hậu đến vây quanh nhà. Biết trước cơ sự, anh Vũ Hoàng Chương bảo chị yên lặng. Rồi anh ngồi lên trong tư thế kiết già trong khi cán bộ và công an làm ầm ĩ, đập cửa, lục soát không sót một ngõ ngách nào và quăng bừa bãi tất cả đồ đạc kéo từ các tủ ra. Suốt thời gian họ lục soát, anh vẫn ngồi bất động, không nói năng gì. Cuối cùng trước khi bắt anh, người chỉ huy tuyên đọc một bản cáo trạng. Vũ Hoàng Chương lắng nghe. Nghe xong anh chỉ khẽ nhún vai. Họ bắt anh từ đó và trong trại giam, sức khỏe của anh tàn lụi dần dần.

Có lẽ trong trại giam anh Vũ Hoàng Chương đã thiền tọa rất nhiều. Được tin anh mất, thầy Nhất Hạnh rất thương cảm. Thầy đã viết mấy dòng trên, trong đó có nhiều chữ đã lấy từ thơ của Vũ Hoàng Chương. Các bạn quen thuộc với thơ Vũ Hoàng Chương chắc nhận được tất cả những chữ đó.

Himalaya là dãy núi nào?

trong tôi có một ngọn hùng phong đỉnh vươn cao trời mây khói

hãy đến cùng tôi dưới chân hùng phong không tên gọi

ngồi trên những tảng đá xanh không tuổi

lặng nhìn thời gian xe từng sợi tơ óng ánh dệt thành bức lụa không gian

sông Cửu Long chảy nơi đâu?

trong tôi có một trường giang cuồn cuộn, không biết đã bắt đầu nguồn tự chốn thâm sơn nào

ngày đêm nước bạc phăng phăng cuốn về nơi vô định

hãy cùng tôi tới thả thuyền trên dòng hung mãnh

để cùng tìm về chung đích của vũ trụ bao la.

Andromede là tên của đám mây sao nào?

trong tôi có một tinh hà chuyển vận âm thầm muôn triệu tinh cầu sáng chói

hãy cùng tôi bay, rách lưới không gian, đường mây mở lối

tiếng đập cánh của anh sẽ gây chấn động tới mỗi vì sao xa.

homo sapiens là tên giống sinh vật nào?

trong tôi có một chú bé tay trái vén màn đêm, tay phải cầm một bông hoa mặt trời làm đuốc

hai mắt bé là hai vì sao – tóc bé bay cuồn cuộn như mây trên khu rừng già giông bão

hãy cùng tôi tới hỏi bé tìm chi và đang đi đâu?

đâu là uyên nguyên? đâu là quy xứ?

            đường về có những ngã nào?

ô hay, bé chỉ mỉm cười

bông hoa trên tay bé

bỗng trở thành một mặt trời đỏ chói

rồi bé một mình đi tới giữa những vì sao.

Cảnh giới của nội tâm và cảnh giới của vũ trụ có thể chỉ là một. Bài thơ này là một trong những bài Thầy làm trong thời gian an cư tại Phương Vân am.

gió lặng trưa nay

bốn cây trắc bá một hàng

bức tường gội nước thời gian loang lổ mỏi mòn

chìm lắng bơ vơ hồn gạch đá

trời xanh trời xanh ơi bình lặng

tôi tới hôm nay thăm dò tuổi gạch

những tảng đá chồng lên nhau

kiên nhẫn tháng này năm nọ

đợi chờ, thương biết mấy

thịt da tôi trên nẻo đường sa mạc ghé qua mau

để lại chút ấm lòng bàn tay, phập phồng trái tim nhịp thở

bóng xưa xa hút rồi

các ngươi còn ở đây chờ đợi

này có phải ngày xưa ta đã qua đây

trong một chu kỳ nào

để hôm nay dừng bước chân ngẩn ngơ, bâng khuâng tìm dấu chân kiếp trước

ở khoảng không giữa lòng bàn tay tôi

khi năm uẩn được trả về

ngày mai còn có những nguyên tử nào quần tụ?

ai chết bên bức tường vôi gạch giữa trưa hè trong lúc trời lặng yên mỉm nụ cười xanh biếc?

gạch đá ơi ai đi qua

và ai còn ở lại

tôi muốn chở người đi cùng trong tốc độ

nhưng tôi bỗng đã nghe rồi!

có kẻ từng đi tìm khứ lai

hãy chỉ cho tôi nơi nao là chỗ chân trời

để tôi có thể thấy cùng với các ngươi, tự kiếp xa xôi nào, lưu chuyển cùng trong tốc độ?

cho tôi thời gian gọi về cây khế cây chanh năm cũ

cùng với hôm nay hàng cây trắc bá

dừng chân nơi đây

cuộc hành trình kỳ lạ

tuy mầu trời xanh bình lặng muôn đời còn đó

nhưng mầu trời xanh bình lặng hôm nay ra đời.

Bài thơ tôi được nghe Thầy giảng cho anh Thomas Roep tại Phương Vân am cách đây chừng bốn năm. Thầy viết nó vào khoảng 1966. Thomas là giáo sư địa chất học tại Đại học Amsterdam. Anh có đọc sách thiền của Thầy và cũng có thực tập về thiền. Hôm đó ngồi uống trà trước sân Phương Vân am hai người nói chuyện về quan niệm thời gian qua mắt nhìn của nhà địa chất học. Ban đầu Thomas cho mọi người biết là vùng đồi núi này xưa kia vốn là biển cả. Nhiều người hết sức ngạc nhiên. Anh bảo mọi người đi theo anh vòng ra phía sau am. Rồi anh chỉ cho mọi người thấy những mẩu san hô nhỏ xíu hóa thạch trong những tảng đá dùng để xây am. Những tảng đá này là vật liệu xây cất địa phương. (Am Phương Vân cũng không phải mới xây. Am vốn là một ngôi nhà được xây cất trước đây chừng hai trăm năm, đã hư nát nhiều chỗ và được Thầy ra tay tu bổ lại với sự giúp đỡ của một anh con trai trong làng.) Sau đó mọi người ra ngồi uống nước phía trước am, gần giếng nước, bên cạnh gốc mận.

Tôi không nhớ hết những điều Thầy nói về bài thơ. Tuy vậy tôi cho rằng ý niệm về tốc độ rất quan trọng ở đây. Hình như Thầy có nói rằng gạch đá và da thịt không đi cùng một tốc độ, và vì vậy mỗi khi đi trọn một chu kỳ, con người lại gặp trở lại gạch đá, rồi có cảm tưởng rằng đây không phải là lần thứ nhất mình gặp chúng. Cảm tưởng này một lần kia tôi đã có, khi tôi đến thăm lâu đài Heisenberg. Hôm đó, lên tới lâu đài, tôi thấy cảnh tượng rất quen thuộc với tôi, từ góc thành cho đến mỗi tảng đá. Tôi nghĩ như kiếp trước tôi đã thấy lâu đài này rồi. Thầy nói có một bữa trưa nào đó trong khi đứng nhìn bức tường có những tảng đá chồng lên nhau, kiên nhẫn tháng này năm nọ bỗng nhiên Thầy thấy thoát ra khỏi hợp thể ngũ uẩn và bên cạnh bức tường kia, Thầy trông thấy xác thân ngũ uẩn của Thầy đang nằm chết, trong khi nhìn lên, Thầy lại thấy trời xanh đang mỉm một nụ cười xanh biếc. Cái cảm tưởng đầu tiên của Thầy là ước muốn được cùng gạch đá đi du hành chung một tốc độ. Nhưng sau đó, Thầy bỗng nhận ra rằng những ý niệm về khứ và lai (đến và đi) là những ý niệm mà các vật lưu chuyển (những vật còn trong vòng luân hồi sinh tử) tự tạo cho mình: thực sự thì từ hồi vô thỉ, cây khế, cây chanh, hàng cây trắc bá, tác giả bài thơ và những tảng đá chồng lên nhau đã cùng nằm trên một tốc độ như nhau. Cuộc hành trình kỳ lạ là một cuộc hành trình không có khởi thủy, không có nơi đến màu trời bình lặng kia đã có từ vô thỉ nhưng vì tác giả mới trông thấy nụ cười xanh biếc của nó hôm nay cho nên kể như mới được ra đời hôm nay.

Hình ảnh làm tôi suy nghĩ nhiều nhất là hình ảnh khoảng trống trong lòng bàn tay của tác giả. Cái khoảng không ấy chỉ lớn độ chừng năm sáu phân khối. Một ngàn năm sau, khi tác giả qua đời, có bao nhiêu nguyên tử sẽ đến quần tụ trong cái khoảng không đó, và trong số những nguyên tử ấy, có được mấy nguyên tử từng có liên hệ trực tiếp hoặc gián tiếp đến ngũ uẩn của ông? Tôi nghĩ có lẽ cái hình ảnh đó đã giúp cho ông thoát ra khỏi ngũ uẩn của ông và làm cho ông thấy được nụ cười xanh biếc.

Chị Kirsten Roep đã dịch bài này ra tiếng Hòa Lan như sau:

Vloed Der Gedaanteveransereing

Dit middaguur, een zachte wind

vier cyprerssen op een rij

een muur, door het water der tijden schoongespoeld, versleten

de ziel van de grote rots weggeeeebd, verstild, opgelost 

O blauwe lucht, onbewegelijke blauwe lucht!

Ik ben vandaag gekomen om te vragen

naar de hoge ouderdom der stenen

Ik zou willen weten hoeveel maanden, jaren,

zij gedulding, opeéngestapeld, wachten. 

Mijn vlees en bloed op reis door de woestijn

stoppen éen seconde hier

en laten uit de holte van m’n hand een vleug je warmte achter vibrerend in de maat van m’n hartslag.

Oude beelden reeds in de verte verdwenen

jullie wachten hier nog

zeg mij, is het waar dat ik eerder hier voorbijkwam

in een kringloop van vroegere tijden

om vandaag hier weer te stoppen, bevreemd, vervuld van vage herinneringen, bij het ontdekken van voetsporen van vroeger leven?

Waneer mijn lichaam tot aarde is teruggekeerd

blijven dan morgegn om elkaar bewegen

           wal atomen om elkaar bewegen

in de lege ruimte van de holte van m’n hand?

Wie ligt nu begraven bij de oude, witgekalkte muur

          op deze midzomerdag, terwijl de onbewogen lucht

          diepblauw glimlacht?

Grote steen, zeg mij: wie is voorbijgegaan

en wie is nog hier?

Ik zou je mee willen dragen

          met m’n eigen snelheid

maar plotseling heb ik iets vernomen!

Is er iemand die het komen–en–gaan al heft ervaren?

Wijs mij de plaats van de horizon dan aan

zodat ik samen met jullie, uit een ander ver keven, devloed

          der verandering met dezelfde snelheid kan volgen,

Laat mij zien dat de tijd appelbomen, citroenbomen

          uit de oudhied weer tevoorschijn roept

om vandaag met de cypressen hier

          even de wonderbaarlijke reis te onderbreken.

Ofschoon de stille blauwe lucht de sporen 

             van tienduizend levens blijft volgen,

wordt de stille blauwe lucht

             vandaag geboren.